تنگترشدن حلقهی محدودیتها بر مدارس و کتابهای مذهبی شیعیان افغانستان
با رویکارآمدن امارت طالبان، اقلیتهای مذهبی از جمله جامعهی شیعه، با محدودیتهای متعددی روبهرو شدهاند. زنتایمز دریافته است که در سه سال گذشته، طالبان بهتدریج محدودیتهایی را بر جامعهی شیعهی افغانستان وضع کرده و در پی توقف فعالیتهای مذهبی آنان اند. این گروه طی بیش از سه سال حکومت، بر مراسم عاشورا، تدریس فقه جعفری و چاپ، نشر و واردات کتب مذهبی شیعه محدودیت وضع کرده است.
یک عضو شورای علمای شیعه در کابل که نمیخواهد هویتاش افشا شود، به زنتایمز گفته است که در سه سال گذشته محدودیتها علیه فعالیت مذهبی و تعلیمی شیعیان افزایش یافته، و طی دو سال اخیر فشارها در این زمینه بسیار شدید شده است: «بهصورت علنی در دو سال اخیر، بالغبر ۶۷ حوزهی علمیه، مدرسه و نهاد فرهنگی شیعه از سوی ادارات استخبارات، امربهمعروف و نهیازمنکر، و حج و اوقاف افغانستان اخطاریه دریافت کرده، عدهای از افراد آنها بازداشت شده و حتی برخی از این مراکز مسدود شدهاند. بیشتر این اتفاقات در ولایتهای کابل، هرات، بلخ و بامیان رخ داده است.»
این منبع علاوه میکند که تمرکز طالبان بر وضع محدودیت بر مدارس مذهبی بوده است. او میگوید: «بهطور مثال، چاپ و نشر کتب مکاسب، رسایل و کفایةالاصول در یک سال گذشته کاملاً منع شده است.» به گفتهی این عضو شورای علمای شیعه، این چند کتاب یادشده منابع درسی اصلی فقه شیعهاند و فقدان آنها مشکلات زیادی را در مدارس بهوجود آورده است.
در ولایت هرات، دهها مدرسهی شیعه فعالیت دارد. بیشتر این مراکز در شهر و تعداد اندکی هم در ولسوالیهای گذره، کرخ و انجیل واقع اند. از آغاز دور دوم حکومت طالبان، این مراکز با محدودیتهای متعدد بهویژه در چاپ و نشر کتب اختصاصی شیعه، روبهرو شدهاند.
محمد هاشم شفیع*، مدرس یکی از مدارس شیعه در هرات به زنتایمز میگوید: «بیش از یک سال میشود که به دستور مستقیم استخبارات و ریاست حج و اوقاف ولایت هرات، دیگر اجازهی چاپ و نشر کتابهای دعا مانند مفاتیحالجنان، زیارت عاشورا، دعای توسل و کتاب حدیث بحارالانوار را نداریم.»
به گفتهی او، این دستور توسط نمایندگان استخبارات و از جانب ادارهی حج و اوقاف در نواحی مختلف شهر هرات به مدارس ابلاغ شده تا برای مردم خبررسانی شود: «وقتی از طالبان دلیل این تصمیم را پرسیدیم گفتند که این کتب مخالف عقاید و باورهای آنان است و نباید پس از این نشر شود. آنان حتی به افرادی که این کتب را دارند هشدار جدی داده و در مواردی تهدید و بازداشتشان کردهاند.»
اکثر کتب مذهبی شیعیان در ایران چاپ میشود و از طریق ولایت مرزی هرات به کشور وارد میگردد. شماری از کتابفروشان هرات میگویند که از اوایل سال ۲۰۲۳ محدودیت طالبان روی واردات و انتشار کتب اختصاصی شیعه نیز افزایش یافته است.
فرزاد احراری*، کتابفروش ساکن هرات، بیشتر کتابهایش را از ایران وارد میکند، اما در ماههای گذشته کتب مذهبی شیعیان از لیست خریدوفروش او حذف شده است: «طالبان اجازهی خریدوفروش کتابهایی مانند نهجالبلاغه، مفاتیحالجنان و تفسیر قرآن توسط علمای شیعه ازجمله تفسیرالمیزان، را نمیدهند. در ماه جوزای ۱۴۰۲ (می ۲۰۲۳)، یک محموله کتاب از ایران خریده بودم. در مرز اسلام قلعه، بازرسان طالب ۱۵۰ جلد کتاب نهجالبلاغه را ضبط کرده و گفتند که دیگر کتابهای شیعیان را وارد نکنید.»
شرکتهای باربری و بارچالانی هرات هم از منع واردات کتب شیعه خبر میدهند. صبور وفا* نزدیک به ۱۰ سال است که مشغول انتقال بار از ایران است. او در این مدت محمولههای زیاد کتب دینی و مذهبی را به افغانستان منتقل کرده است، ولی در اواسط سال ۲۰۲۳ حدود دو هزار جلد کتاب وارداتیاش در گمرک مرزی اسلام قلعه ضبط شد. آقای وفا به زنتایمز میگوید: «فکر کنم به ماه ثور پارسال بود (می ۲۰۲۳) که یک کانتینر مال ما وارد گمرک اسلام قلعه شد. طالبان بعد از دیدن لیست بارنامه و ملاحظهی یک محمولهی هفت کارتنی کتاب، خواهان بررسی بارها شدند و وقتی کارتنها را باز کردند، متوجه کتابهای شیعه شدند. آنان کتابها را ضبط کردند و به من هشدار جدی دادند که دیگر کتاب شیعیان را انتقال ندهم. پس آن به نمایندگان باربری و بارچالانها ابلاغ شفاهی شده که کتب مذهبی را وارد افغانستان نکنند.»
یک عضو شورای علمای شیعه در هرات به شرط افشانشدن ناماش، به زنتایمز گفته است که تمرکز اصلی طالبان روی کتب مدارس مذهبی شیعیان است و تقریباً تمامی مجاری دسترسی مراکز مذهبی شیعه به کتب موردنیازشان بسته شده است. او میافزاید: «عمدتاً کتب فقهی شیعه برای حوزهها و مدارس توسط دفاتر مراجع تقلید مذهبی تامین میشود. یعنی نمایندگان مراجعی چون آیتالله سیستانی، آیتالله محقق کابلی، آیتالله فیاض و امثالشان، این کتب را تهیه و به حوزههای سراسر کشور ارسال میکنند. قبل از سختگیریهای طالبان این کتب از ایران وارد میشد.»
به گفتهی این منبع، کتب حوزههای فقهی، تاریخی و تفسیریِ ممنوعشده شامل لمعه دمشقیه، مکاسب محرمه، قرآن و علوم معاصر، منطق مظفر و نهجالبلاغه است. پس از آغاز محدودیتها، تصمیم گرفته شد که کتب فقهی و مذهبی شیعه در داخل کشور چاپ شود، اما ممنوعیت در چاپ آن هم بهوجود آمده است.
این روحانی میگوید: «در ماه جوزای امسال (جون ۲۰۲۴) یک مدرس شیعه در هرات به دلیل چاپ کتابهای فقهی در دو نوبت به استخبارات طالبان احضار شد.» علت این احضار و بازجوییها چاپ مجدد کتب فقهی بوده که قبل از این از ایران تامین میشد، اما در شش ماه گذشته و پس از اعمال محدودیتها در شهر هرات چاپ شده است.»
«ممنوعیت کتب فقهی و مذهبی شیعیان تاثیرات زیادی را بر مدارس مذهبی شیعیان در نقاط گوناگون کشور بهجا گذاشته است. یک مدرس طلاب زن در قندهار که نخواست هویتاش فاش شود، به زنتایمز گفت: «در دو سال اخیر، با مشکل نبود کتب مذهبی و فقهی روبهرو شدهایم. در گذشته از هرات میآمد، اما حالا نه. به همین خاطر هر چهار یا پنج طلبه نوبتی و امانتی از یک کتاب استفاده میکنند و این کار را برایشان دشوار کرده است. حتی در بعضی از صنفها اساتید به طلبههای دینی گفتهاند در هر جلسه فصلهای کتاب ممنوعه را در کتابچه دستنویس کنند.»
رستم پاینده*، یک ملای بامیانی، از قرارگرفتن کتب مذهبی شیعه در لیست کتب ممنوعهی طالبان در این ولایت خبر داده است. او میگوید که در زمان حکومت سابق، در این ولایت مردم بهصورت آزادانه میتوانستند در مساجد و تکیهخانههای خود از کتب دعا همچون توسل و زیارت عاشورا استفاده کنند، اما این کار حالا بهصورت مخفیانه و اکثراً در خانهها و بهدور از چشم طالبان انجام میشود.
پاینده علاوه بر این، از منع موجودیت و استفاده از کتاب بحارالانوار، از مهمترین کتب حدیثی شیعیان، در مدارس علمیه یاد کرده میگوید: «طالبان مداوم مدارس علمیه ما را تفتیش میکنند و ما بههمینخاطر کتاب بحارالانوار را از مراکز خود جمع کردهایم.» به گفتهی او، از این کتاب برای آموزش حدیثشناسی برای طلبههای دینی استفاده میشود و فقدان آن تاثیر منفی زیادی را در آموزش طلاب دارد.
اما در بامیان برخی از محصلین دروس فقهی شیعه برای عبور از این ممنوعیت، کتب ممنوعه را در نسخههای پیدیاف و دیجیتالی تهیه میکنند. موسی*، طلبهی مدرسهای در بامیان میگوید اگرچه کتابهای دیجیتالی قسمتی از مشکلاتاش را رفع کرده، ولی خواندن پیدیاف برایش مثل کتاب ورقی آسان نیست.
تدریس مضامین مذهبی در مکاتب خصوصی شیعه نیز با محدودیت روبهرو شده است. فرید احمد پویش*، مدیر یک مکتب خصوصی در منطقهی شیعهنشین در شهر مزارشریف میگوید که ریاست معارف این ولایت از روزهای نخست قدرتگیری طالبان مضامین مربوط به فقه جعفری را ممنوع اعلام کرده است. آقای پویش به زنتایمز میگوید: «ما برای مضامین دینی کتابهای اختصاصی درمیآوردیم که علاوهبر نصاب تعیینشده از سوی وزارت معارف، بخشهایی از فقه جعفری را هم تدریس میکردیم. اما نمایندگان ریاست معارف بهصورت شفاهی و البته جدی به ما گفتهاند که دیگر فقه جعفری را درس ندهیم.» به گفتهی آقای پویش، طالبان تدریس امام شناسی، مهدویت و احکام نماز و روزه را منع کردهاند.
محدودیتها بر کتب شیعیان از سال نخست قدرتگیری طالبان آغاز شد و بهتدریج افزایش یافت. در آغاز، تدریس فقه جعفری در مراکز آموزشی افغانستان منع شد و بعد از آن، بر مراسم عزاداری محرم محدودیت گذاشتند و حالا واردات، چاپ و نشر کتب فقهی و مذهبی شیعه ممنوع گشته است.
در این بیش از سه سال تمرکز اصلی فرامین، بودیجهبندی و تبلیغات طالبان بر سرکوب تنوع و آزادی بوده است. از یکسو هر روز زمینه فعالیت و کار برای اقشار غیرطالب محدود میگردد، و از سوی دیگر همه منافذ اطلاعرسانی و تعلیم در خدمت طالبانیزهسازی جامعه قرار داده میشود. در این چند سال، مکتب و دانشگاه بهروی دختران و زنان بسته شده، نصاب تعلیمی سلاخی گردیده و مراکز آموزشی خصوصی تحت فشار قرار گرفتهاند، و درعین حال مدارس و مراکز تربیت جهادی با پول تاجران، عشر و مالیات مردم، و عواید حاصل از اخاذی در سراسر افغانستان تکثیر شده است.
اعمال محدودیت بر کتابهای شیعی بخشی از تلاش طالبان برای یکدستسازی جامعه است. اما این سیاستها برای گروه طالبان نیز هزینههای بسیار داشته است. اداره آن گروه بهرسمیت شناخته نشده، افراد و اقشاری که به دلایل نارضایتی از ادامه جنگ و حکومتداری ضعیف جمهوری اسلامی، زمانی به طالبان خوشبین بودند، اکنون بیشترشان از طالبان رو گردانده اند و چشمبه راه تغییرند. از جمله بخشی از علمای شیعه در آغاز قدرتگیری طالبان از برگشت امارت استقبال کردند، و انتظار داشتند که غلتیدن جامعه به چاله حکومت مذهبی آنان را نیز به قدرت و سرمایه برساند؛ اما در این چندسال احتمالاً متوجه شدهاند که در نظام طالبانی، حتی برای نیروهای مذهبی نیز فرصت فعالیت نیست.
*بهمنظور حفظ امنیت افراد، در این گزارش از نامهای مستعار استفاده شده است.