از خانه‌نشینی تا کارآفرینی: زنانی که زمینه کار و تفریح را برای دیگران فراهم می‌کنند
آمنه*، زن ۲۸ ساله‌ای که در یکی از ولایات مرکزی افغانستان زندگی می‌کند، تا قبل از قدرت‌گیری طالبان، یک قابله بود. او با ۱۳ هزار افغانی معاش، زندگی خوبی را پیش می‌برد. اما پس از ممنوعیت کار زنان با موسسات خارجی در دسامبر ۲۰۲۲، آمنه کارش را از دست داد و خانه‌نشین شد.
با از دست دادن کارش، آمنه به دنبال راه‌حلی برای کسب درآمد و کمک به زنان دیگر بود تا این که از طریق یکی از دوستانش مطلع شد که باغی در نزدیکی محل زندگی‌اش به اجاره گذاشته شده است. ایده‌ای به ذهن او خطور کرد: چرا این باغ را به محل تفریح و کار زنان تبدیل نکنم؟
او در مصاحبه تلفنی به زن‌تایمز گفت: «با دیدن این باغ، فکر تبدیل کردن آن به مکان تفریحی که زنان و خانواده‌ها در آن حس امنیت و آرامش داشته باشند، به ذهنم خطور کرد و این باعث شد به اجاره آن اقدام کنم.»
آمنه برای اجاره سالانه این باغ با مساحت ۴۰ جریب، ۱۲۰ هزار افغانی نیاز داشت و تصمیم گرفت این مبلغ را با کمک شوهرش از بانک قرض بگیرد. اکنون هفت ماه از افتتاح کار تازه‌اش گذشته و او بخشی از باغ را رستورانت مخصوص زنان ساخته و هشت زن آن‌جا مشغول کارند. در کنار رستورانت، ۱۶ دوکان کوچک محصولات محلی و صنایع دستی زنان در آن زمین اجاره‌ای ایجاد گردیده است. فروشندگان زن در این دوکان‌ها، صنایع دستی از جمله لباس‌های محلی، لبنیات و لوازم مورد نیاز زنان را می فروشند.
آمنه می‌گوید که این باغ هفت روز هفته به روی زنان باز است: «فعالیت ما همه‌روزه است، اما روزهای پنج‌شنبه و جمعه مشتریان زیادی از جمله گردشگران خارجی به این رستورانت و پارک تفریحی مراجعه می‌کنند. به خصوص زنان از آمدن به این‌جا بسیار خوشحال می‌شوند و حسی خوبی برای‌شان دست می‌دهد.»
قوانین سخت‌گیرانه طالبان، زنان را از حضور در جامعه و دسترسی به منابع اقتصادی محروم کرده است. اما برخی زنان، مانند آمنه با وجود تمام تهدیدها و محدودیت‌ها، به دنبال راه‌های بدیل برای ادامه زندگی و کارآفرینی اند. برنامه توسعه ملل متحد (UNDP) در ماه اپریل ۲۰۲۴ گزارشی تحت عنوان «گوش دادن به زنان کارآفرین در افغانستان، مبارزه و مقاومت آنها» را نشر کرد، و در آن به اهمیت کارآفرینی در نجات زنان و خانواده‌هایی که سرپرست زن دارند، پرداخته شده است. اما کارآفرینی زنان در سایه طالبان خالی از مشکلات و موانع نیست.
آمنه از احتمال تصمیم ناگهانی طالبان به بستن دروازه‌های این باغ را نگران است. او می‌گوید: «مبادا روزی طالبان این باغ را به روی زنان ببندند و خانم‌ها دیگر نتواند به این‌جا بیایند، اما امیدوارم تمام کسانی که انگیزه کارآفرینی در چنین شرایط را دارند، مورد حمایت قرار بگیرند.»
نگرانی‌های این زن کارآفرین نتیجه برخورد طالبان با آزادی و کار زنان است. در سه سال گذشته به تدریج محیط کار و فعالیت برای زنان تنگ‌تر شده، طوری که اکنون نمی‌توان پیش‌بینی کرد که در ماه‌های آینده همین حداقل فرصت‌ها در اختیار زنان خواهد بود یا خیر. در تابستان سال گذشته، طالبان آرایشگاه‌های زنان را بستند و کار آرایشگری را برای زنان ممنوع اعلام کردند. همچنین، در بعضی از ولایات، برخی کسب‌وکارهای ویژه زنان، از جمله خیاطی‌های زنانه مسدود شده‌اند. بر اساس برآورد سازمان ملل متحد ممنوعیت کار زنان از سوی طالبان، سالانه بیش از یک میلیارد دالر به اقتصاد کشور زیان وارد می‌کند. محرومیت زنان به کل جامعه آسیب می‌زند ولی قربانی اول سیاست‌های ضد زن طالبان، خود زنان و خانواده‌هایی اند که سرپرست زن دارند.
در یکی از ولایات جنوبی، سحر* ۴۵ ساله نیز نگران توقف احتمالی فعالیت کارگاه صنایع دستی است که او ۱۰ سال پیش ایجاد کرده بود. اکنون در این کارگاه ۲۰ زن از جمله دخترانی که از تحصیل بازمانده‌اند، مصروف قالین‌بافی، چرمه‌دوزی و خیاطی‌اند. سحر در مصاحبه‌ی تلفنی به زن‌تایمز گفت که او و همکارانش با نگرانی و ترس به کارشان ادامه می‌دهند: «می‌ترسیم که روزی دروازه‌های این کارگاه به روی ما بسته شود. حتی زمانی که برخی افراد از موسسات به این‌جا می‌آیند، به صورت پنهانی می‌آیند و بر می‌گردند. من و دیگر افرادی که در این کارگاه کار می‌کنیم، نگرانیم که آیا پس از این می‌توانیم به کارمان ادامه دهیم یا خیر.»
سحر کارش را با مبلغ پنج‌صد دالر امریکایی در سال ۲۰۱۴ آغاز کرد و در این ۱۰ سال عاید خوبی از این کارگاه داشته است. البته پس از قدرت‌گیری دوباره طالبان فعالیت کارگاه او از رونق افتاده و مثل گذشته درآمد ندارد. سحر با مشکلات زیادی مواجه‌است، از جمله او نمی‌تواند مواد مورد نیاز کارگاه را خودش تهیه کند، و برای این کار نیازمند همکاری مردان خانواده‌اش است.
او می‌گوید که در اوایل، طالبان به خاطر فعالیت این کارگاه، یکی از اعضای خانواده او را بازداشت و لت‌و‌کوب کرده است. سحر گفت: «طالبان تصور می‌کردند که کارگاه فعالیت‌های غیرقانونی دارد. اما پس از آن‌که متوجه شدند کارگاه مخصوص خانم‌هاست، اجازه فعالیت دادند. اما هشدار دادند که زنان و مردان نباید با هم کار کنند. بنابراین، ما محیط کاری کاملاً مختص خانم‌ها ایجاد کرده‌ایم، ولی نگرانیم که مبادا بهانه‌ای بیاورند و مانع فعالیت کارگاه ما شوند.»
در گزارش برنامه توسعه سازمان ملل متحد نیز آمده است که زنان کارآفرین افغانستان با طیفی از مشکلات و هزینه‌های بالا در کسب‌وکار خود مواجه اند. تبعیض‌های فزاینده و محدودیت‌های عملیاتی، همراه با ضعف شدید سیستم مالی، باعث شده است که ۴۱ درصد از ۳ هزار و ۱۰۰ زنی که در آن گزارش مصاحبه شده اند، در نتیجه کارآفرینی قرض دار شوند. تقریباً سه‌چهارم از این زنان گزارش داده‌اند که محدودیت‌های شدید بر گشت‌وگذار زنان و شرط همراهی محرم، بزرگترین موانع بر سر راه آن‌هاست.
ملکه*، یک معلم مکاتب آنلاین که در بخش تجارت کار کرده است، می‌گوید درصد کوچکی از زنان که هنوز فرصت کار دارند، نگرانند که مبادا ادامه شرایط کنونی آنان را نیز خانه‌نشین کند. او که خودش برای ثبت تشبث کوچک تولید مربا بسیار کوشیده، ولی به دلیل محدودیت‌های موجود نتوانسته است آن را ثبت کند، می‌گوید: «من برای گرفتن مجوز کار اقدام کردم، اما به من گفته شد که هیچ زنی نمی‌تواند مجوز بگیرد. در حال حاضر، هیچ نهادی به زنان اجازه نمی‌دهد که یک کسب‌وکار رسمی راه‌اندازی کنند. وقتی به نام زن مجوز داده نمی‌شود، چگونه می‌توان امید به آینده داشت؟»
او می‌گوید اگر «محدودیت‌ها رفع نشود و زنان آزادی لازم برای فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی نداشته باشند، تمام تلاش‌های زنان کارآفرین در نهایت دچار بن‌بست می‌شود.»
با وجود این چالش‌ها، زنان تجارت‌پیشه در افغانستان همچنان در تلاش‌اند. آنان با خلاقیت و پشتکار، در سایه‌ی شرایط سخت و قوانین محدودکننده، راه‌هایی برای ادامه کار و زندگی می‌جویند. هرچند آینده نامعلوم است، اما این زنان همچنان در خط مقدم مقاومت و ایستادگی برای حقوق و آزادی‌های خود ایستاده‌اند.
*برای مصونیت خبرنگار و مصاحبه‌شوندگان، در این گزارش نام‌های مستعار استفاده شده است.
