دختران مکاتب آنلاین، نگران اعتبار اسناد فراغت و ادامه‌ی تحصیل
فریحه‌ی* ۱۹ ساله دانش‌آموز صنف نهم یکی از مکاتب دولتی در کابل بود که طالبان قدرت را تصرف کردند و او همانند صدهاهزار دانش‌آموز دیگر، محکوم‌به خانه‌نشینی شد. محرومیت از آموزش و انتظار بی‌حاصلِ چندماهه برای بازگشایی مکاتب دخترانه او را افسرده کرده بود، تا اینکه راه دیگری را برای تحصیل یافت: «سقوط افغانستان، بسته‌شدن مکاتب و این تغییر ناگهانی فرصت‌های زیادی را از من گرفت و دچار افسردگی شدید شدم. اما در ماه حمل ۱۴۰۲ بود که دوستانم از وجود و فعالیت یک مکتب آنلاین به نام «گوهرشاد بیگم» خبردارم کردند و فوراً به این نهاد آموزشی پیوستم.»
از آنجا که در پایان سالهای ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ خورشیدی، طالبان دختران دانش‌آموز مکاتب دولتی را بدون رفتن به مکتب، به صنف‌های بالاتر ارتقاء داده بودند، فریحه درس‌خواندن به‌شکل آنلاین را از صنف یازدهم شروع کرد و قرار است تا پنج ماه دیگر، یعنی ماه جدی ۱۴۰۳، از صنف دوازدهم مکتب گوهرشاد بیگم فارغ شود. او در حال حاضر، روزانه بین سه تا چهار ساعت را پشت گوشی هوشمند و کامپیوتر سپری می‌کند و دروس مکتب را از طریق برنامه‌ی «گوگل‌میت» می‌خواند. هرچند فریحه ادامه‌ی آموزش در مکاتب آنلاین را با وجود ابهام در اعتبار سند این مکاتب، در شرایط کنونی مزیتی می‌داند که او را از افسردگی و سردرگمی دور نگه‌داشته است، اما این مزیت برایش عاری از چالش نیست: «هزینه‌های اینترنت یکی از بزرگترین مشکلاتم است، از اینترنت وای‌فای استفاده می‌کنم، اما گاهی ضعیف است و صدا قطع و وصل می‌شود، یا گاهی به‌دلیل نبود برق نمی‌توانم در درس‌ها شرکت کنم. در آموزش حضوری، ارتباط مستقیم با استادان به یادگیریِ بهتر کمک می‌کرد، اما در آموزش آنلاین، نشستن طولانی‌مدت پشت کامپیوتر یا ساعتها چشم‌دوختن به صفحه‌ی موبایل خسته‌کننده است.»
یونس*، پدر ۵۰ ساله‌ی فریحه، منشی یک شرکت خصوصی است و معاش ماهوار او یگانه‌منبع عایداتی این خانواده‌ی نُه نفره. او با وجود مشکلات اقتصادی، مکلف است ماهانه حدود دو هزار افغانی به هزینه‌ی اینترنت فریحه اختصاص دهد. یونس که از ادامه‌ی تحصیل دخترش در این مکتب آنلاین خرسند است، می‌گوید: «از خوراک و نیازهای روزانه‌ی خود می‌کاهیم تا بتوانیم برای دخترم اینترنت فعال کنیم و او صنف‌های آنلاین خود را دنبال کند.»
به‌تاریخ ۲۷ سنبله ۱۴۰۰، وزارت معارف طالبان آموزش دختران را از صنف ششم به بالا تعلیق کرد. در ۲۳ اسد ۱۴۰۳، وقتی گوینده‌ی تلویزیون آریانا نیوز افغانستان در یک برنامه‌ی تلویزیونی از مولوی عبدالکبیر، معاون سیاسی رئیس وزرای طالبان، در مورد مکاتب دختران پرسید، این مقام طالبان نخست خندید و بعد گفت که طالبان مخالفِ تعلیم به دختران در چوکات شریعت اسلامی نیست و آنان می‌توانند در مدارس دینی درس بخوانند.
او در زمانِ ۳۵:۴۹ این مصاحبه، افزود: «تعلیمِ اصلی که از صنف اوّل تا صنف ششم است، به دختران اجازه داده شده، از صنف ششم به بالاتر که متوسطه، لیسه و دانشگاه‌هاست، فعلاً بسته‌اند و امارت اسلامی قانونی را منظور نکرده که مکاتب برای همیشه بسته باشد.»
تازه‌ترین آمار یونسکو، سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد، نشان می‌دهد که طالبان ۱.۴ میلیون دختر واجد شرایط رفتن به مکاتب متوسطه و لیسه‌های افغانستان را از آموزش محروم کرده‌اند. در ادامه‌ی تعلیق آموزش دختران بالاتر از صنف ششم، شماری از فعالان مدنی افغانستان سعی کردند که با راه‌اندازی مکاتب آنلاین راه بدیل برای آموزش دختران در افغانستان پیدا کنند. تاکنون اما روشن نیست که چه تعداد از این دختران به مکاتب آنلاین پیوسته‌اند.
زحلِ* ۱۵ ساله دانش‌آموز صنف هشتم مکتب آنلاین «آزادی» است. او در خانواده‌ای بی‌بضاعت در ولایت بلخ زندگی می‌کند و می‌خواهد پس از فراغت از تحصیل، برای رشته‌ی روانشناسی بورسیه بگیرد. پدر زحل داکتر است و پیش از حاکم‌شدن رژیم طالبان، در یکی از مؤسسه‌های خارجی وظیفه داشت، اما حالا بیکار است و مادر زحل نان‌آور خانواده‌ی هفت‌نفره‌شان شده. زحل می‌گوید: «من در وضعیت خوبی به سر نمی‌برم. در یک خانه‌ی قدیمی که از خاک و گل ساخته شده و از پدربزرگم برای ما به ارث رسیده است، زندگی می‌کنیم. حتی توانایی رنگ‌کردن این خانه را نداریم. وضعیت اقتصادی فامیلم اکنون خوب نیست. پدرم بیکار شده و مادرم نان و مصارف اینترنت مرا با خیاطی برآورده می‌سازد. مادر و پدرم همیشه می‌گویند که اگر حتی یک لقمه نان برای خوردن نداشته باشیم، تمام تلاششان را برای تهیه‌ی مخارج تحصیل من می‌کنند.»
زحل نیز مانند فریحه نگران است که پس از فراغت از مکتب نتواند به تحصیلاتش ادامه دهد: «با وجود ادامه‌‌تحصیل به‌شکل آنلاین، بزرگترین نگرانی‌ام این است که به ما اسنادی داده شود که صرفاً از طرف همین مکتب تأیید گردد و در داخل یا خارج از کشور معتبر و قابل ارائه نباشد؛ اینگونه نمی‌توانم بورسیه یا وظیفه به‌دست بیاورم و حتی در داخل کشور نیز اجازه‌ی سپری‌نمودن امتحان کانکور را بهم نمی‌دهند.»
زن‌تایمز برای ترتیب این گزارش با ده تن از دانش‌آموزان مکاتب آنلاین مصاحبه کرده است. این دختران در ولایت‌های کابل، ننگرهار، بلخ، هرات و غزنی زندگی می‌کنند و در مکاتب مختلف آنلاین مشغول فراگیری علم هستند. در میان ایشان، ۸ تن نگران اعتبار اسناد فراغت از مکاتب آنلاین بوده و تنها دو نفر از آنان گفته‌اند که فعلا سند فراغت برایشان اهمیت ندارد و رهایی از خانه‌نشینی و افسردگی کافی است. ۹ تن از مصاحبه‌شوندگان از هزینه‌ی بالای اینترنت برای تعقیب دروس آنلاین شکایت داشته‌اند، درحالی‌که سرعت ضعیف اینترنت، بی‌برقی و عدم برقراری ارتباط مستقیم در صنوف آنلاین از شکایت‌های عمده‌ی این دانش‌آموزان است.
مسئولان مکاتب آنلاین و معلمان این نهادهای آموزشی می‌گویند که بدون حمایت مالی و معنوی از سوی دولت‌های دیگرکشورها و سازمان‌های بین‌المللی به آموزش دانشجویان می‌پردازند. کامله*، ۲۲ ساله، باشنده‌ی ولایت بلخ، در یکی از مکاتب ابتدایی دولتی وظیفه دارد و در اوقات فراغتش در یکی از مکاتب آنلاین نیز تدریس می‌کند. او پیش از صدور فرمان منع تحصیل دختران از سوی طالبان، محصل سال چهارم دانشکده‌ی علوم در دانشگاه بلخ بود، اما حالا از ادامه‌ی تحصیل بازمانده است. کامله به مدت نُه ماه از سوی نهادی موسوم به «انترتیک» در بخش تدریس از راه دور آموزش دیده و حالا بدون معاش، به دانش‌آموزان مکتب آنلاین «آزادی» زبان‌های انگلیسی، آلمانی، ترکی و خوشنویسی آموزش می‌دهد: «من با این مکتب داوطلبانه همکاری می‌کنم و با معاشی که از مکتب خصوصی به‌دست می‌آورم هزینه‌های اینترنت و مصارف شخصی‌ام را پرداخت می‌کنم. به‌خاطر معاش ناچیزم نمی‌توانم به خانواده‌ام کمک کنم، اما می‌خواهم در حد توان، از معاش خود به دختران این کشور کمک کرده و برایشان تدریس کنم.» او ابراز امیدواری می‌کند که روزی همه‌ی دختران افغانستان بتوانند بدون هیچ محدودیتی به آموزش و تحصیل خود ادامه دهند و در بازسازی کشور نقش ایفا کنند.
سلما*، بنیانگذار مکاتب آنلاین «گوهرشاد بیگم»، در صحبت با زن‌تایمز می‌گوید: «در سال ۱۴۰۲ به این نتیجه رسیدم که طالبان قصد بازگشایی مکاتب متوسطه و لیسه‌ها را به روی دختران ندارند و به همین دلیل، اقدام به تأسیس یک مکتب آنلاین کردم. استادان همه رضاکارانه با ما فعالیت دارند و دانش‌آموزان نیز به شکل رایگان درس‌های خود را پیش می‌برند.» آن چنان که خانم سلما توضیح می‌دهد، این مکتب پس از یک سال فعالیت ۵۵۰ متعلم از دختران بازمانده از تحصیل را جذب کرده که توسط ۵۰ تن از معلمان زنِ دوازده‌پاس و لیسانسه در اوقات مختلف روز تعلیم داده می‌شوند.
سلما که شاگردان و معلمان را با تبلیغات در شبکه‌های اجتماعی به این مکتب آنلاین جذب کرده است، درباره‌ی نصاب آموزشی معلومات می‌دهد و می‌گوید: «پس از بررسی اطلاع‌نامه‌ی صنف‌های قبلیِ دانش‌آموزان، آنان را به صنف‌های درسی معرفی می‌کنم. تدریس مطابق سیستم معارف در دوره‌ی جمهوریت است و همه‌ی مضامین مکتب شامل نصاب آموزشی است. روزانه سه تا چهار ساعت درسی داریم، اما در وقت‌های متفاوت، چون استادان ما مشغول فعالیت‌های روزمره‌ی خودشانند و اوقات فراغت خود را در اختیار ما می‌گذارند.» بنیانگذار مکتب گوهرشاد بیگم درباره‌ی هماهنگی استادان با شاگردان و اداره و نیز روند تدریس به شکل آنلاین علاوه می‌کند: «تدریس را از طریق پلتفرم‌های گوگل‌میت و زوم پیش می‌بریم. برای دانش‌آموزان گروه‌های واتس‌اپ و تلگرام ایجاد کرده‌ایم تا از این طریق سؤالات خود را با استادان مطرح و کارخانگی‌شان را به ایشان ارائه کنند. از طریق پلتفرم گوگل‌میت به شکل آنلاین امتحان دانش‌آموزان گرفته می‌شود و نتایج مستقیم از طریق این اپلیکیشن ثبت می‌شود.»
هرچند یک سال از فعالیت این مکتب آنلاین می‌گذرد، اما تاکنون فارغ نداشته است. خانم سلما درباره‌ی نگرانی دانش‌آموزان بابت دریافت سند فراغت معتبر می‌گوید: «من هم که زمینه‌ی درس‌خواندن را برای دختران فراهم نموده‌ام نگران این موضوع هستم، چون سند فراغتشان تنها تأییدیه‌ی مکتب ما را دارد و به تأیید وزارت معارف نمی‌رسد و شاید این سند برای راه‌یافتن به دانشگاه‌های خارجی یا آنلاین مفید نباشد.» مدیر و مؤسس این مکتب آنلاین می‌پذیرد که دانش‌آموزان در زمینه‌های تأمین هزینه‌ی اینترنت، کندی اینترنت در ولایت‌های مختلف و بی‌نظمی برق با چالش‌هایی روبه‌رویند، اما اضافه می‌کند که استادان این مکتب تلاش می‌کنند که جریان درس را ضبط و در گروه‌های ایجادشده به اشتراک بگذارند تا دانش‌آموزان بتوانند با استفاده از آن، دروس خود را پیش ببرند. خانم سلما علاوه می‌کند: «مشکلات مالی دانش‌آموزان قابل درک است. حتی خودم که مؤسس این مکتب هستم، توانایی پرداخت مصارف اینترنتم را ندارم. از معاش معلمی مکتب پرداخت می‌کنم. بیشتر شاگردان نیز با این مشکلات مواجهند، چون ما حمایت‌کننده‌ی مالی در این عرصه نداریم.»
فریحه آرزو داشت که پس از فراغت از مکتب در رشته‌ی طب تحصیل کند، اما حالا که در آستانه‌ی فراغت از این مکتب آنلاین قرار گرفته، نگران است که مبادا این سند فراغت به ادامه‌ی تحصیلش کمک نکند: «امیدوارم حداقل پس از فراغت، سندی ارائه دهند که معتبر و قابل استفاده باشد. این سند باید در افغانستان و دیگر کشورها قابل پذیرش باشد تا دانش‌آموزان بتوانند از آن بهره ببرند و به آینده‌ی روشن دست یابند.» فریحه خاطرنشان می‌کند که هنگام پیوستن به این مکتب آنلاین به فکر اعتبار سند فراغتش نبود، تنها می‌خواست درس بخواند و از خانه‌نشینی رهایی یابد، اما حالا این نگرانی دغدغه‌ی روزمره‌اش شده است.
ثنا عاطف نام مستعار خبرنگار آزاد در افغانستان است.
اسامی آمده در متن به‌دلایل امنیتی مستعارند.
