زن بازداشت‌شده: «من به جرم هزاره بودن و زن بودن دستگیر شدم»
مرسل* روز دوشنبه، ۸ جنوری، با پوشش سیاهِ بلند، در حالی که رویش را نیز با ماسک سیاه پوشانده بود، ساعت چهار بعد‌از‌ظهر از محل کار خارج شد. او از قبل می‌دانست اگر بخواهد در بیرون رفت و آمد داشته باشد، باید قواعد حجاب اجباری طالبان رعایت کند. فرمان حجاب اجباری طالبان، که در ماه می ۲۰۲۲ اجرایی شد، به همۀ زنان دستور می‌دهد که «روی» خود را در ملأعام بپوشانند، وگرنه سرپرستان مرد‌شان زندانی خواهند شد.
در حالی که مرسل به طرف خانه‌اش راه افتاده بود، کسی دست او را از پشت می‌گیرد. او در پیام صوتی به زن‌تایمز میگوید: «وقتی به عقب نگاه کردم، دیدم زنی تنومند، که سر تا پا سیاه پوشیده بود، مرا به سمت یک وسیلۀ نقلیه می‌کشید. فریاد زدم: مرا کجا می‌بری؟ سپس چند سرباز طالبان هجوم آوردند و شروع کردند به مشت و لگد زدن من تا اینکه به‌‌زور وارد موتر خود کردند.» او به چند زن هزارۀ دیگر پیوست که قبلاً توسط طالبان دستگیر شده بودند.
مرسل، هنگام روایت تجربه‌اش، با گریه میگوید: «آنها ما را به حوزۀ ۱۳ پولیس بردند و در آنجا با مشت، لگد و شلاق لت‌و‌کوب کردند. سر ما را زیر آب کردند. از نحوۀ نماز خواندن ما پرسیدند و گفتند: تو هزاره هستی، تو مسلمان نیستی. این را هرگز فراموش نخواهم کرد که به جرم هزاره بودن و زن بودن دستگیر شدم.»
مرسل یکی از سه زن هزاره در کابل است که با زن‌تایمز دربارۀ تجارب وحشتناک خود از بد‌رفتاری و شکنجه در بازداشتگاه طالبان صحبت کرد. آنها می‌گویند که طالبان به‌طور خاص آنها را به دلیل هویت قومی و مذهبی‌شان به‌عنوان زنان هزاره هدف قرار دادند. دو تن از این زنان دو شب و دیگری سه شب را در بازداشت طالبان سپری کردند. آن دو تن به حوزۀ پولیس دشت‌برچی منتقل شدند، اما آن یکی دیگر به ریاست امنیت طالبان در مرکز شهر انتقال یافته بود. هر سه تن مورد توهین و شکنجه‌های قومیتی قرار گرفته بودند. روایت‌های آنها با روایت‌های سایر زنان هزاره، که بازداشت و دستگیر شدند، همخوانی دارد. علاوه بر این، گزارش‌هایی مبنی بر دستگیری‌های مشابهی در محله‌های عمدتاً تاجیک‌نشین کابل نیز گزارش شده است.
«دستگیری اخیر زنان و دختران در چندین ولایت افغانستان به اتهام بدحجابی، یکی دیگر از تحولات عمیقاً نگران‌کننده‌ای است که در آن طالبان بیشتر حقوق و آزادی‌های زنان و دختران، از جمله آزادی بیان آنها، را محدود و سایر حقوق را تضعیف می‌کنند.» ریچارد بنت، گزارشگر ویژه در مورد وضعیت حقوق بشر در افغانستان، به زن‌تایمز توضیح می‌دهد: «من همچنین نگرانم که این دستگیری‌ها بر زنان و دختران هزاره تأثیر شدیدتری داشته باشد، زیرا عملیات‌های آنها به‌طور نامتناسبی در مناطق عمدتاً هزارهنشین صورت گرفته و برخی گزارش‌ها حاکی است که از توهین‌های قومی علیه آنها استفاده می‌شود.» او از طالبان می‌خواهد: «فوراً این عملیات‌ها را متوقف کنند و تمام زنان و دخترانی که به‌خاطر پوشش نامناسب دستگیر شده‌اند، فوراً و بدون قید و شرط آزاد شوند.»
گزارشگر ویژۀ سازمان ملل همچنین بر پیامدهای عملیات طالبان بر تمام زنان افغانستان تاکید می‌کند: «این دستگیری‌ها همچنین فضای ترس را در میان زنان و دخترانی تشدید می‌کند که معتقدند با ترک خانۀ‌شان ممکن است در معرض خطر دستگیری قرار گیرند.»
هیئت معاونت سازمان ملل متحد در افغانستان (یوناما) در بیانیه‌‌ای، که به تاریخ ۱۱ جنوری منتشر کرد، نگرانی خود را در مورد «دستگیری و بازداشت خودسرانۀ زنان و دختران» به اتهام بی‌حجابی ابراز کرد. یوناما دستگیری زنان در ولایات کابل و دایکندی را مستند کرده است. اعلامیه تصریح می‌کند که این نهاد: «در حال بررسی اتهامات مربوط‌به بدر فتاری و بازداشت غیرقانونی است. به نظر می‌رسد که اقلیت‌های مذهبی و قومی به‌طور نامتناسبی از اقدامات طالبان متأثر شده‌اند.»
طالبان، به رهبری ملاهای پشتون، سابقۀ طولانی در اِعمال تعصب و تبعیض علیه تمامی اقوام و اقلیت‌های مذهبی غیر‌پشتون دارند. به‌ویژه، این گروه سابقۀ طولانی خشونت علیه هزاره‌ها را دارد. طالبان در دهۀ هفتاد میلادی در مزار‌شریف و بامیان به قتل‌عام هزاره دست زدند. با بازگشت طالبان به قدرت، هزاره‌ها دوباره مورد تبعیض و سرکوب سیستماتیک قرار می‌گیرند. در واکنش به سرکوب‌های اخیر زنان و تبعیض سیستماتیک علیه هزاره‌ها، روز یکشنبه ۲۱ جنوری، تظاهراتی در ۳۰ شهر جهان برگزار شد. تظاهرکنندگان علیه تبعیض جنسیتی طالبان و نسل کشی هزاره ها شعار دادند.
فرخنده اکبر، پژوهشگر فوق دکترا در دانشگاه موناش استرالیا در مورد اینکه چرا زنان هزاره هدف سرکوب‌های اخیر بوده‌اند، توضیح می‌دهد: «تحت حکومت طالبان، زنان هزاره از تبعیض و خشونت مضاعف رنج می‌برند. هدف قرار دادن اخیر طالبان زنان هزاره از طریق آزار و اذیت، آدم‌ربایی و شکنجه یک نمونه تازه است. زنان تحت حکومت طالبان در یک سیستم آپارتاید جنسیتی و هزاره‌ها به‌عنوان یک گروه قومی به‌حاشیه‌رانده‌شده رنج می‌برند.»
یوناما روز ۲۲ جنوری آخرین به‌روز رسانی خود را از وضعیت حقوق بشر در افغانستان منتشر کرد که در آن گزارش‌های قبلاًمنتشر‌شده از دستگیری‌های زنان به اتهام «بدحجابی» در مناطق عمدتاً هزاره و تاجیک‌نشین را تایید کرده است. در این به‌روزرسانی آمده است: «در ۳۱ دسامبر سال گذشته، در مناطق خاصی از شهر کابل، مقامات وزارت امر به معروف و نهی از منکر گروه حاکم با همکاری پولیس این گروه اقداماتی را برای اجرای فرمان حجاب ۲۵ اپریل ۲۰۲۲ آغاز کرد که شامل دستگیری و بازداشت خودسرانه و تذکر شفاهی شمار چشم‌گیری از زنان و دختران متهم به «نداشتن حجاب مناسب» می‌شود. مقامات گروه حاکم زنان و دختران را عمدتاً از غرب کابل/دشت‌برچی، یک منطقۀ عمدتاً هزارهنشین، و تعدادی را نیز از خیرخانه، یک منطقۀ عمدتاً تاجیک‌نشین و پنجشیری، دستگیر کرده است.»
«ما می‌دانیم چگونه شما را گم کنیم»
مرضیه*، یکی دیگر از زنان هزاره که روز سهشنبه ۲ جنوری دستگیر شد، میگوید: «همۀ زنان دستگیر‌شده هزاره بودند.» او به ریاست استخبارات طالبان در مرکز شهر کابل منتقل شده بود و در آنجا مدت سه روز در بازداشت بود. مرضیه در مصاحبۀ تلفنی به زن‌تایمز میگوید: «لباس‌‌هایم دراز بود و ماسکی داشتم که صورتم را می‌‌پوشاند، اما روز سهشنبه عصر حوالی ساعت ۵ بعد‌از‌ظهر، وقتی برای روز مادر خرید می‌کردم، طالبان من، دوستم و چند زن دیگر را که در آنجا بودند، محاصره کردند و با خود بردند. من سه شب را در زندان آنها گذراندم که از ما بازجویی و ما را لت‌و‌کوب و تحقیر کردند. از موهایم می‌گرفتند و می‌گفتند: تو فاحشه‌ای، هزارۀ نجس.»
مرضیه مبایل نداشت و نمی‌توانست با خانوادهاش تماس بگیرد. سه روز طول کشید تا مادر و کاکایش او را پیدا کردند. او میگوید که طالبان از خانوادهاش برای آزادی او پیسه نخواستند، اما از صورت و انگشتان او اسکن‌های بایومتریک گرفتند. همچنین او و کاکایش را وادار کردند که ضمانت‌نامۀ کتبی امضا کنند که از قواعد حجاب طالبان پیروی خواهد کرد. او میگوید که یک مقام طالبان، که نامش را نمی‌داند، به او هشدار داده است: «کشتن تو و خانواده‌ات برای ما آسان است. ما می‌دانیم که چگونه شما را گم کنیم. این فقط یک هشدار بود. در غیر این صورت، گم کردن‌تان یک دقیقه کار است و ما می‌دانیم که چگونه آن را انجام دهیم.»
سکینه*، مادر دو فرزند، یکی دیگر از زنان هزاره است که به اتهام «بدحجابی» دستگیر شده بود. او در چند‌صد‌متری خانه‌اش در دشت‌برچی، هنگام خرید برای تهیۀ شام، دستگیر شد. او در گفتگوی تلفنی به زن‌تایمز میگوید: «من یک لباس دراز پوشیده بودم، اما صورتم پوشیده نبود. زنی دستم را گرفت و کشید به طرف خود. وقتی مقاومت کردم، چند طالب آمدند و با قنداق تفنگ‌های‌شان مرا زدند و به زور سوار موتر کردند.»
در داخل موتر، او به گروهی از زنان هزارۀ وحشت‌زده و آشفته ملحق شد که به‌منظور دریافت کمک فریاد می‌زدند و گریه می‌کردند. پولیس زن طالبان برای خاموش کردن‌شان آنها را مورد ضرب و شتم قرار می‌داد.
اولین‌بار بود که سکینه از دختر سه‌ساله‌اش برای دو روز دور بود. او میگوید: «آنها ما را به حوزۀ ۱۳ پولیس بردند و خواستند با محرم ما تماس بگیرند. من گوشی نداشتم. دو شب طول کشید تا خانواده‌ام مرا پیدا کرد. نگران بودم که مبادا مرا بکشند، اما پس از گرفتن مشخصات بایومتریک و ضمانت خانواده‌ام، مرا آزاد کردند. اما هشدار دادند که اگر برای بار دوم مرا دستگیر کنند، طبق شرع شلاق خواهند زد.»
مانند دیگر زنان هزاره‌ای که توسط طالبان بازداشت شده‌اند، سکینه به زن‌تایمز میگوید که تمام زنانی که در بازداشتگاه طالبان دیده است، هزاره بوده‌اند.
دو‌رویی و دروغ به سبک طالبان
طالبان توضیحات ضد و نقیضی در مورد دستگیری‌ها به اتهام «بدحجابی» داده‌اند. در ۴ جنوری، سخنگوی وزارت امر به معروف و نهی از منکر طالبان در گفتگو با اسوشیدپرس ربودن زنان از جاده‌ها را تأیید کرد و گفت: «زنان دستگیر‌شده با نقض ارزش‌ها و شعائر اسلامی، جامعه و سایر خواهران محترم را به بدحجابی تشویق می‌کردند.» این سخنگو همچنین هشدار داد که در همۀ ولایات بی‌حجاب‌ها دستگیر می‌شوند.
سپس، دو روز بعد، در ۶ جنوری، در گزارشی از بازداشتها توسط طلوع‌نیوز مستقر در کابل، ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی طالبان از بازداشتها دفاع کرد و گفت: «هیچ سازمان، هیچ کشور و هیچ فردی حق ندارد بگوید چرا گرفتار شده‌اند یا نشده‌اند.»
دو روز بعد، در ۸ جنوری، ذبیح‌الله مجاهد، در گفتگو با سی‌بی‌اس‌نیوز دستگیری‌ها را تأیید کرد، اما با دروغگویی وقیحانه گفت: «گروهی از زنان که برای تبلیغ لباس در مدلینگ فعالیت می‌کردند، بازداشت شدند و در مقابل اعضای خانواده به آنها توصیه شد. ظرف چند ساعت آزاد شد. در این روند هیچ زنی زندانی نشد.»
گویی این دروغ کافی نبود. او روز پنجشنبه ۱۸ جنوری حرفش را تغییر داد و در یک فایل صوتی که از طلوع‌نیوز پخش شد، به‌طور کامل وقوع بازداشتها را انکار کرد: «ادعای بازداشت زنان درست نیست، این را ما قبلاً هم رد کردیم باز هم رد می‌کنیم. هر حلقه یا هر نهاد، سازمان یا هر شخصی که چنین ادعایی می‌کند، به‌دور از واقعیت است.»
وقتی که اخبار دستگیری زنان توسط طالبان به اتهام آنچه آنها «بدحجابی» میدانند در سراسر کشور پخش شد، مقامات محلی طالبان تلاش کردند اقدامات خود را توجیه کنند. احسان‌الله ثاقب، مقام طالبان در معاونت وزارت امر به معروف نهی از منکر طالبان، به جمعی از بزرگان هزاره که در مسجدی در منطقۀ دشت‌برچی شهر کابل، جایی که بسیاری از دستگیری‌ها رخ داده بود، تجمع کرده بودند، گفت: «با کمک زنان پولیس، دخترانی را که بی‌حجاب بودند دستگیر کردیم.» ثاقب همچنین توضیح داد که حجاب یعنی اینکه «فقط یک چشم زنان می‌تواند لوچ باشد تا راه خود را ببینند.» به گفتۀ وی، این دستگیری‌ها برای «اطلاع دادن به خانواده و سرپرستان» صورت گرفته است تا اعضای زن آنها را از رعایت نکردن قواعد حجاب طالبان بازدارند.
یکی از ملاهای شیعه، که در این گردهمایی سخنرانی می‌کرد، از این دستگیری‌ها ابراز نگرانی کرد. او به طالبان توصیه کرد که مراقب «حساسیت وضعیت» باشند و همچنین گفت: «دوستان امربا‌لمعروف ما باید موضوعی یک تذکر بدهد و خانواده‌ها را جمع کنند، اما بردن دختران به حوزه به هیچ عنوان مصلحت نیست.»
خریداری آزادی از بازداشتگاه طالبان
گزارش‌های متعددی حاکی از آن است که طالبان از خانواده برخی از بازداشت‌شد‌گان اخاذی کرده‌اند. برای خانواده‌های فقیر هزاره، چنین بازداشت‌هایی می‌تواند از نظر مالی ویرانگر باشد. مرسل میگوید که خانوادهاش برای آزادی او ۱۶۰ هزار افغانی به طالبان پرداخته است. او میگوید که پدرش مجبور شد این پول را از بستگانش قرض کند. خانوادۀ او ملکیت زمین خود را به این بستگان سپرد.
رسانۀ رخشانه خبر داد که طالبان زنان را به اتهام «بدحجابی» در چندین ولایت، از جمله بلخ، بازداشت کرده است. در این خبر آمده است که بعضی از زنان به این دلیل که خانواده‌‌های‌شان توانایی مالی برای پرداخت پول در ازای آزادی آنها را ندارند، هنوزهم در بازداشتگاه طالبان نگاه داشته شده‌اند. یوناما اعلام کرده است که در حال تحقیق در مورد «ادعاهایی مبنی بر درخواست پرداخت پول توسط طالبان در ازای آزادی» این زنان است.
آسیب‌های جسمی و روانی بازداشتها
در جامعۀ محافظه‌کار افغانستان، دستگیری زنان می‌تواند عامل «شرم» و «بی‌آبرویی» خانواده‌های آنها تلقی شود. این امر زنان را بیشتر منزوی می‌کند و آنها را در معرض خطر بیشتری از انگ اجتماعی و بیماری‌های روانی قرار می‌دهد.
بازداشت و شکنجۀ طالبان مرسل را دچار آسیب شدید روانی و منزوی کرده است. علاوه بر این، اعضای خانوادۀ او علیه او شده‌اند. او به زن‌تایمز میگوید: «حتی در خانه، خانواده‌ام مرا تهدید می‌کنند و مقصر دستگیری‌‌ام میدانند.» او میگوید اعضای خانوادهاش او را سرزنش کرده و می‌گویند: «ما به تو گفتیم وضعیت برای زنان خوب نیست، بیرون نرو، گوش نکردی.» او میگوید آنها نگران شرمساری ناشی از دستگیری اویند. او توضیح می‌دهد: «هیچ‌یک از بستگان ما از دستگیری من اطلاعی ندارند و خانواده‌ام از زمان آزادی به من اجازۀ خروج از خانه را نداده‌اند.»
تجربۀ دستگیری، بازداشت و آزار جسمی و جنسی برای هر انسانی می‌تواند بسیار آسیب‌‌زا باشد. دکتر کاترین پورترفیلد، روان‌شناس، در مورد آسیب‌هایی که شکنجه بر تن و روان بازماندگان وارد می‌سازد میگوید: «این نوع دستگیری‌ها و شکنجه‌ها در زندان عواقب جسمی و روانی زیادی دارد. این افراد پس از چنین برخوردهایی از پریشانی عاطفی، اضطراب، ترس و بی‌اعتمادی به دیگران رنج می‌برند.» او در یک مصاحبۀ تلفنی با زن‌تایمز افزود: «همۀ این بازماندگان برای بهبودی نیاز به مراقبت و حمایت روانی دارند.»
او در جواب این سؤال که «اگر مراقبت‌ها و حمایت‌های روحی‌ـ‌روانی وجود نداشته باشد چه خواهد شد»، میگوید: «برای زنانی که پس از چنین شکنجه‌ها و برخوردها به جامعه باز می‌گردند و سپس به آنها گفته می‌شود که باید پنهان شوند، سکوت کنند و آنچه را که برای آنها اتفاق افتاده به کسی نگویند، خیلی عواقب بدتر می‌تواند داشته باشد. این پنهان‌کاری و شرم‌انگاری، لایۀ دیگری از آسیب روانی را برای این زنان ایجاد می‌کند، زیرا آنها مجبور‌ند در مورد قربانی شدن خود سکوت کنند. در عین حال می‌بینند که عاملان جنایت آزاد‌ند و بیشتر جنایت می‌کنند.»
مرسل میگوید: «حالا، روزها و شب‌‌ها، نمی‌توانم بخوابم. احساس می‌کنم دوباره به زندان طالبان برگشته‌ام، جایی که سرم را زیر آب و مرا شکنجه کردند. من کاملاً از این زندگی و از دختر بودن خود خسته شده‌ام. ای کاش مرده بودم.»
یادداشت:
– فردوس اندیشمند در تهیۀ این گزارش همکاری کرده است.
– برای حفظ امنیت مصاحبه‌شوندگان، در این گزارش از نام‌های مستعار استفاده شده است.
