فرشته غنی و ثنا عاطف*
خاتم‌علی سلحشور (کمرک)، یوتیوبر مشهور، پس از گذراندن نزدیک به پنج ماه در بازداشتگاه، آزاد شد. او به‌خاطر ویدیوهایش، که بازتاب‌‌دهندۀ زندگی روزمرۀ هزاره‌ها در ولسوالی جاغوری ولایت غزنی است، شهرت دارد. یکی از اعضای خانوادۀ او به زن‌تایمز تأیید کرد که سلحشور همراه همسر و شش همکارش در ۱۹ اپریل از بازداشت آزاد شدند.
به‌رغم اینکه سلحشور از ۵ دسامبر ۲۰۲۲ توسط طالبان در کابل بازداشت شده بود، همسر و همکارانش با هیچ اتهام رسمی مواجه نشدند. دستگیری آنها بخشی از سیاست طالبان به‌منظور سرکوب گسترده‌تر آزادی بیان در افغانستان است که یوتیوبرها، مدافعان حقوق بشر، فعالان حقوق زنان، روزنامه‌نگاران و دیگر صداهای مستقل را هدف قرار داده است.
یک سازمان فعال در زمینۀ آزادی بیان و رسانه‌ها در افغانستان، که به دلیل تهدیدات امنیتی نمی‌خواهد نامش فاش شود، اطلاعاتی را با زن‌تایمز در میان گذاشت که نشان می‌دهد از نوامبر ۲۰۲۱ تا مارچ ۲۰۲۳، دست‌کم ۵۶ کاربر یوتیوب، از جمله ۱۳ زن، دستگیر شده‌اند و مورد بازجویی، ضرب و شتم، توهین و تحقیر طالبان قرار گرفته‌اند.
بر اساس این اطلاعات، افزون بر این دستگیری‌های خودسرانه، طالبان مقررات جدیدی برای تولیدکنندگان محتوای یوتیوب صادر کرده است تا اطمینان حاصل شود که فعالیت‌های آنها «بر اساس قوانین شریعت اسلامی و سیاست امارت اسلامی افغانستان انجام می‌شود».
سلحشور در یک گردهمایی خصوصی میزبان نزدیک به ۵۰ مهمان بود تا رسیدن به ۲۰ هزار مشترک کانال یوتیوب خود را جشن بگیرد که طالبان به خانۀ او یورش بردند و او را دستگیر کردند. اکثر مهمانان، از جمله چندین کاربر یوتیوب دیگر، لباس‌های محلی هزارگی پوشیده بودند و در هنگام ورود طالبان برای ضبط برنامۀ ویژۀ شعرخوانی آماده می‌شدند. به گفتۀ دو مهمانی که با زن‌تایمز صحبت کردند، طالبان ۱۶ کاربر یوتیوب، از جمله سلحشور، را بازداشت کردند.
مژده نواندیش*، زن یوتیوبر و یکی از دو مهمانی که با زن‌تایمز مصاحبه کرد، گفت که طالبان دوربین‌ها و دستگاه‌های ضبط را شکستند و مهمانان را مورد ضرب و شتم و بازجویی قرار دادند. او گفت: «فیلمبردارها را سیلی زدند و آمدند وسط اتاق و به مهمانان گفتند که تکان نخورند. طالبان ما را با لگد، سیلی، لوله و قنداق تفنگ می‌زدند. چند زن هم با آنها آمده بودند. فرمانده طالبان یک زن را با لگد زد که توسط زنانی که با طالبان آمده بودند چندین سیلی نیز خورد. به ما گفتند شما فاحشه‌ها مایۀ شرم خانواده‌های‌تان هستید، می‌آیید اینجا و چند مرد از شما استفاده می‌کنند، فکر می‌کنید اینجا اروپاست؟ شما جامعه را فاسد می‌کنید.»
مهمان دوم، یکی از بستگان و همکاران پیشین سلحشور، به زن‌تایمز گفت که هشت تن که در همان شب دستگیر شده بودند، به‌سرعت آزاد شدند. با این حال، سلحشور که کانال یوتیوب خود را در ماه می ۲۰۲۱ راه‌اندازی کرد، همراه همسرش و شش تن دیگر در بازداشت نگاه داشته شدند.
سلحشور از زمان آزادی از بازداشتگاه هیچ ویدیوی جدیدی در کانال یوتیوب خود منتشر نکرده است و زن‌تایمز، به‌رغم تلاش‌های مکرر، نتوانسته است با او صحبت کند.
دستگیری سلحشور شش ماه پس از آن صورت گرفت که طالبان یوتیوبر و مدل برجسته، اجمل حقیقی را هدف قرار دادند که با سه همکارش در جون ۲۰۲۲ بازداشت شد.
اندکی پس از دستگیری او، طالبان ویدیویی را منتشر کرد که به نظر می‌رسید اعتراف اجباری حقیقی است و کبودی‌هایی در صورت او به چشم می‌رسید. او در این ویدیو از «امارت اسلامی» طالبان به دلیل «ترویج فحشا» در کانال یوتیوب خود عذرخواهی می‌کرد. با وجود عذرخواهی عمومی، حقیقی و همکارانش شش ماه در بازداشتگاه سپری کردند.
سازندگان محتوای یوتیوب با مقررات جدید سختی مواجه‌اند
از زمانی که طالبان در آگِست ۲۰۲۱ قدرت را به دست گرفتند، این گروه مجموعه‌ای از احکام را ارائه کرده است که بر تمام جنبه‌های زندگی در افغانستان حاکم است.
در مارچ ۲۰۲۳، ادارۀ نظارت بر رسانه‌های وزارت اطلاعات و فرهنگ طالبان مقرراتی را برای یوتیوبرهای افغانستانی منتشر کرد که نسخه‌ای از آن در دسترس زن‌تایمز نیز قرار گرفت.
عبدالمتین قانع، سخنگوی وزارت اطلاعات و فرهنگ طالبان به زن‌تایمز گفت که بر اساس مقررات جدید، کانال‌های یوتیوب به‌عنوان سازمان‌های رسانه‌ای تلقی خواهند شد.
به این ترتیب، هر کسی که یک کانال یوتیوب دارد باید ۴۰۰۰ افغانی (۴۶ دالر آمریکا) برای دریافت جواز بهره‌برداری، هم‌چنین ۱۰ هزار افغانی (۱۱۵ دالر آمریکا) برای یک‌بار بپردازد. آنها هم‌چنین باید اطلاعاتی در مورد اهداف، نوع فعالیت‌ها و منبع تمویل خود، از جمله جزئیات دیگر، در اختیار طالبان قرار دهند.
مقررات جدید بیان می‌کند که هر کسی که کانال یوتیوب دارد باید دست‌کم ۱۸ ساله باشد، فارغ‌التحصیل روزنامه‌نگاری یا دارای دو سال سابقۀ کار حرفه‌ای در رسانه‌های افغانستان باشد و «شهرت نیک» داشته باشد. سخنگوی طالبان گفت که قواعد رفتاری برای اطمینان از این امر است که یوتیوبرها «ارزش‌های اسلامی و منافع کشور» را در نظر می‌گیرند.
آزادی مطبوعات در افغانستان به‌گونۀ فزاینده‌ای محدود شده است و آزادی بیان در افغانستان در فهرست جهانی آزادی مطبوعات، که از سوی گزارشگران بدون مرز (RSF) منتشر شد، در رتبۀ ۱۵۲ در میان ۱۸۰ کشور قرار دارد. از زمان به قدرت رسیدن طالبان، این کشور حدود ۵۰ پله سقوط کرده است.
سازمان گزارشگران بدون مرز به زن‌تایمز گفته است: «نگران‌کننده‌ترین عنصر، حذف تقریباً سیستماتیک زنان روزنامه‌نگار از رسانه‌ها‌ست. بر تعداد انگشت‌شماری از زنان که هنوز اجازۀ کار در رسانه‌ها را دارند، محدودیت‌های حرفه‌ای، کلامی یا پوششی اعمال می‌شود که باعث محرومیت آنها از حق خود برای انجام وظیفه می‌شود.»
خطر خودسانسوری
محدودیت‌های طالبان کار را برای افغانستانی‌هایی که از یوتیوب برای امرار معاش استفاده می‌کنند، دشوار و خطرناک می‌کند.
شبنم مهر* برای یک کانال یوتیوب در کابل کار می‌کند و ماهانه ۷۰۰۰ افغانی (۸۱ دالر آمریکا) از آن درآمد دارد. او زمانی آیندۀ درخشانی را برای خود به‌عنوان یک تولید‌کنندۀ محتوا پیش‌بینی می‌کرد، اما از زمانی که طالبان به قدرت بازگشتند، امیدهای او کمرنگ شده است. او و سه همکارش، که همگی زنان جوان هستند، تنها در صورتی اجازۀ تولید برنامه در خارج از کشور را دارند که در خدمت منافع طالبان باشد یا آنها را مثبت نشان دهد: «وقتی مردم شکایت یا مشکلی دارند، نمی‌توانیم منتشر کنیم. ما باید گزارشی تهیه کنیم که طالبان را مثبت نشان دهد، در غیر این صورت برای ما عاقبت بدی خواهد داشت.»
مهر افزود: «در ماه رمضان بولانی پختیم و قرار شد به پل‌سرخ برویم و بین کودکان فقیر تقسیم کنیم. متأسفانه، آنجا بود که طالبان ما را دستگیر کردند. فیلمبردار ما را، در حالی که بیهوش بود، سیلی زدند. ما چهار گرداننده سعی کردیم از ضرب و شتم او جلوگیری کنیم، اما ما هم مورد ضرب و شتم قنداق اسلحه قرار گرفتیم.
طالبان همۀ ما را بازداشت کردند و به ادارۀ پلیس بردند. موبایل‌های ما را خاموش و توقیف کردند. بعد‌از‌ظهر، تلفن‌های همراه ما را روشن کردند و تلفن‌های همراه ما را بررسی کردند، عکس‌ها، چت‌های واتساپی و شبکه‌های اجتماعی ما را وارسی کردند.»
مهر گفت که طالبان اثر انگشت او و همکارانش را گرفتند و به آنها هشدار دادند: «نمی‌خواهیم شما را دوباره در یوتیوب ببینیم.» مهر، به‌رغم اینکه تعهدی نسپرده است و با اینکه این کار خطر زیادی برای او دارد، مخفیانه به فعالیت خود ادامه می‌دهد.
سایر کاربران یوتیوب نیز می‌گویند که می‌توانند کار کنند، اما تا زمانی که از قوانین طالبان پیروی کنند.
سباوون مومند قبل از راه‌اندازی کانال یوتیوب، حدود دو سال پیش گزارشگر رسانه‌های محلی در افغانستان بود. او و تیمش به اکثر ولایات کشور رفته‌اند و برنامه تهیه کرده‌اند و با مقامات طالبان مصاحبه کرده‌اند. مومند می‌گوید: «ما کاری نمی‌کنیم که بر‌خلاف افغانستان و یا امارت باشد، برای همین به ما تا حال هیچ مشکل پیش نیامده است. سعی می‌کنیم، چهرۀ مثبت افغانستان و فرهنگ اصیل این مردم را به تصویر بکشیم، ما با سیاست کاری نداریم.»
یادآوری:
برای حفظ امنیت افراد، در این گزارش از نام‌های مستعار نیز استفاده شده که با ستاره مشخص شده است.
