فاجعه مرگبار اِعمال محدودیتهای طالبان بر قابلهها و داکتران زن
ثنا عاطف*، مهسا الهام* و فرشته غنی
حمیرا*، مطلقه و مادرِ سه فرزند، فقط میخواهد بهعنوان یک قابله به کارش در شفاخانهای در ولایت قندهار ادامه دهد. هر بار که طالبان بر محدودیتهایشان علیه زنان میافزایند، او باید راهی برای ادامۀ کارش بهمنظور کمک به زنان در معرض خطر در هنگام زایمان در کشوری با بالاترین میزان مرگومیر مادران در آسیا بیابد. و تجربۀ او در سراسر افغانستان تکرار میشود، جایی که کارکنان صحی زن برای انجام وظایف خود تحت قوانین سختگیرانۀ طالبان که به دلیل جنسیتشان بر آنها اعمال میشود، تلاش میکنند.
در دسامبر ۲۰۲۲، زمانی که طالبان زنان را از کار در سازمانهای غیردولتی (NGOs) منع کردند، تنها راه حمیرا برای پرداخت مصارف خانوادهاش ناگهان در معرض خطر قرار گرفت. معاش او از سوی یک سازمان غیردولتی تأمین میشود که در بخش صحت فعالیت میکند. پس از بازدید مارتین گریفیث، رئیس کمکهای بشردوستانۀ سازمان ملل در ماه جنوری ۲۰۲۳، سازمان ملل گفت که «طالبان برای مشارکت زنان در بخشهای صحت و آموزش استثنا قائل شدهاند.» این استثنا به این معنی بود که زنانی، مانند حمیرا، همچنان میتوانستند کار کنند، اما به این معنا نبود که از محدودیتهایی که بر اساس جنسیت آنان وضع میشود، معاف خواهند بود. چند ماه پیش شفاخانهای که حمیرا در آن کار میکند، از همۀ کارکنان زن خواست که هنگام انجام وظیفه، محرم شرعی همراه داشته باشند.
این قانون، ادامۀ کار را برای حمیرای ۳۸ ساله تقریباً ناممکن کرده است. او «محرم» مرد ندارد. قبل از تسلط طالبان حمیرا از همسرش طلاق گرفت به این دلیل که همسرش از او خواسته بود که املاک پدرش را به نام او ثبت کند. اکنون حمیرا با سه فرزند و پدر فلج خود زندگی میکند و نمیتواند به این دستور برای داشتن «محرم» عمل کند.
برای درک تاثیر محدودیتهای وضعشده از سوی گروه طالبان بر زنانی که در بخش صحی کار میکنند، زنتایمز با ۲۳ کارمند صحی زن در ۱۰ ولایت افغانستان (کابل، کاپیسا، سرپل، ارزگان، هرات، بامیان، سمنگان، غور، جوزجان و قندهار) مصاحبه کرده است. همۀ مصاحبهشوندگان گفتهاند که توانایی آنها برای رسیدگی به بیمارانشان بهطور فزایندهای دشوار و قریب به ناممکن شده است.
آنها به زنتایمز گفتهاند که با همان مشکلی روبهرویند که زندگی حمیرا را متأثر کرده است: نیاز به داشتن یک محرم در هنگام انجام کار. چند داکتر زن گفتهاند که به دلیل نداشتن محرم مناسب مجبور به ترک شغل شدهاند. برخی دیگر با اخراج اجباری روبهرویند، زیرا آنها همیشه نمیتوانند در هنگام انجام کار، یکی از اقوام نزدیکِ مرد خود را همراه داشته باشند.
اینهمه در کشوری اتفاق میافتد که با بزرگترین بحران انسانی جهان در سال ۲۰۲۳ مواجه است، بالاترین تعداد مرگومیر مادران در آسیا را دارد و از کمبود کارمندان صحی زن رنج میبرد. وضعیت ممکن است بدتر از این شود، زیرا طالبان تقریباً حضور زنان در تمام عرصههای زندگی عمومی را ممنوع کرده است.
در ماه فبروری ۲۰۲۳، داکتران بدون مرز (MSF) گزارشی در مورد چگونگی تغییر دسترسی به مراقبتهای صحی در زمان طالبان را منتشر کرده است. برای این گزارش که بین ماه می تا آگِست ۲۰۲۲ انجام شده، با ۲۰۰ بیمار و پایواز و همچنین کارمندان سازمان داکتران بدون مرز و وزارت صحت عامه در ولایاتی چون: کابل، قندهار، خوست، هلمند و هرات مصاحبه شده است. این سازمان در ۶ فبروری، با اعلام یافتههای این تحقیق، گفت: «یک سیستم صحی ناکارآمد، فقر گسترده و محدودیتهای اعمالشده در بر زنان به بحران انسانی کنونی در افغانستان دامن زده است.» فیلیپ ریبیرو، نمایندۀ این سازمانل در افغانستان، گفت: «در برخی از پروژههای ما پر کردن جایگاههای لازم، از جمله قابلهها، دشوار است. اگر زنان اجازۀ تحصیل نداشته باشند، نسل بعدی داکتران، قابلهها و پرستاران از کجا خواهند آمد؟»
چند تن از زنانی که در بخش صحت کار میکنند، به زنتایمز میگویند که در حال حاضر، برخی از شفاخانههای دولتی این مشکل را با استخدام کارمندان جوانِ بیتجربه یا دانشجویان طب و قابلگی پر میکنند. این بیتجربگی و فقدان مهارتهای تخصصی، برای زنانی که به کمک آنها نیاز دارند مشکلاتی ایجاد کرده است. یک کارمند صحی در شهر ایبک، ولایت سمنگان، میگوید زنانی هستند که حتا دیپلم صنف دوازده را هم ندارند، اما بهعنوان قابله در کلینیکهای روستا کار میکنند. چنین وضعیتی میتواند مشکلات زیادی برای زنان در افغانستان ایجاد کند.
در اواسط ماه سپتامبر ۲۰۲۲، حبیبه* برای به دنیا آوردن فرزند چهارم خود به یک شفاخانۀ دولتی در شهر قندهار مراجعه کرد. در هنگام زایمان، قابلۀ موظف، با استفاده از ابزاری که با آن سر نوزاد را میکشید، زایمان را تسریع کرد. پس از زایمان، وقتی حبیبه به دختر تازه متولدشدهاش نگاه کرد، فوراً متوجه شد که مشکلی وجود دارد. او میگوید: «وقتی سر دخترم را لمس کردم، خیلی نرم بود، انگار که داشتم کیسۀ پر از آب را لمس میکردم. او شیر نمیخورد و مدام استفراغ میکرد. وقتی به داکتر متخصص مراجعه کردیم، داکتر گفت که سر نوزادم در حین زایمان بهشدت آسیب دیده است.» دختر او اکنون هشتماهه است و تحت درمان است، اما مادرش هنوز نمیداند که آیا وضعیت او بهبود مییابد یا خیر.
حمیرا، قابلۀ شاغل در شفاخانهای در قندهار، بهمنظور کمک به زنانی مانند حبیبه و پرداختن مصارف فرزندانش، باید سیاست طالبان را بهگونۀ پنهانی دور بزند. او پسر یکی از اقوام خود را استخدام کرده و او را عنوان برادرش و «محرمش» به کار میبرد. در بدل این کار، حمیرا ۵۰۰ افغانی به او پرداخت میکند که تقریباً نیمی از درآمد او است. این راهحل زیاد دوام نیاورد. در ماه مارچ ۲۰۲۳، مقامات طالبان در قندهار دستور دادند که کارمندان زن و «محرم» همراهشان با آوردن تذکرههای خود به شفاخانه، رابطۀ «محرمیت» خود را تأیید کنند. تنها پس از انجام این بررسی، «محرمها» اجازه خواهند داشت که کارمندان زن را در هنگام انجام وظیفه، همراهی کنند. افزون بر این، کارمندان زن و محرم آنها باید روزانه دفترچۀ حاضری را امضا کرده و تذکره خود را همراه داشته باشند.
علاوه بر این، کارمندان زن باید تمام هزینههای سفر و اقامت «محرم» خود را پرداخت کنند. یک منبع همکار با ریاست صحت طالبان به زنتایمز گفت که سیاستهای طالبان زنان را ملزم میکند که هزینههای سفر و سایر مخارج «محرم» خود را بپردازند. در حالی که گاهی اوقات «محرمها» میتوانند در تختهای خالی شفاخانهها بخوابند، این گزینه در شفاخانههای خصوصی وجود ندارد و محرمها برای استفاده از اتاق انتظار باید پول بپردازند.
حتی کسانی که از قوانین طالبان در مورد تذکره و محرم پیروی میکنند، باز هم ممکن است با مشکل مواجه شوند. نبیلا جاوید* مدت پنج سال بهعنوان متخصص زنان و زایمان در شفاخانهای در ترینکوت، مرکز ولایت ارزگان، کار کرده است. او به زنتایمز میگوید، با وجود اینکه برادرش او را همراهی میکند، او همچنان با آزار و اذیت طالبان مواجه است. در اواخر ماه مارچ ۲۰۲۳، او، پس از تکمیل شیفت کاری در شفاخانه، با برادرش با موتورسیکل خود به خانه میرفت که توسط طالبان متوقف شدند. اگرچه جاوید و برادرش تذکره خود را نشان دادند و گفتند که خواهر و برادر هستند، اما طالبان همچنان آنها را برای تحقیقات بیشتر به حوزه بردند. او میگوید: «طالبان سواد خواندن اسناد را ندارند، یا میگویند که شما آنها را جعل کردهاید و تذکرههای تقلبی درست کردهاید. میخواستم با پدرم تماس بگیرم که بیاید و واسطه شود، اما تلفنهای همراهمان را گرفتند و اجازه ندادند با پدرم یا هیچیک از اعضای خانوادهام تماس بگیرم.» به دلیل آزار و اذیت طالبان، او از پذیرش کار در شب امتناع میورزد؛ این امر به این معناست که در این شیفتها قابلههای با بیتجربه کار خواهند کرد.
پس از سیاست طالبان برای بررسی تذکرهها حمیرا دیگر نمیتوانست پسر اقوامش را به عنوان «محرم» به شفاخانه ببرد. او نگران است که اگر شفاخانه و طالبان متوجه واقعیت شوند، او را اخراج کنند و احتمالاً برای ازدواج او را تحت فشارش قرار دهند. او توضیح میدهد: «حجاب میپوشم و برقه سر میکنم، اما حالا بهخاطر نداشتن محرم شرعی شبها گریه میکنم، چون اگر محرم شرعی نداشته باشم، مرا اخراج می کنند.»
استرس زندگی بهعنوان زنی بدون «محرم»، ضرورت تأمین مصارف خانواده و حمایت از بیمارانی که به کمک او نیاز دارند، بر او تأثیر منفی روحی و روانی گذاشته است. اینهمه سبب شد که حمیرا دچار سکتۀ مغزی گردد و یکی از پاهایش به صورت نسبی فلج شود.
برخی از کارمندان صحی محدودیتهای طالبان را آنقدر طاقتفرسا میدانند که مجبور به ترک کشور شدهاند. دلافروز* یک داکتر داخله بود که مدت یکدهه در یک شفاخانه دولتی در کابل کار میکرد. او با وجود داشتن دو فرزند، به این دلیل که شوهرش برای کار به ایران سفر کرده بود، بهتنهایی سر کار میرفت. پس از این که مأموران امر به معروف و نهی از منکر طالبان در اکتبر ۲۰۲۲ از شفاخانهای که او در آن کار میکرد، بازدید کردند، قوانین تغییر کرد: همۀ کارمندان زن بدون محرم باید استعفا میدادند. دلافروز از اولین کسانی بود که استعفا داد و در نهایت به پاکستان مهاجرت کرد. اما زندگی برای او همچنان دشوار است. او به زنتایمز میگوید: «در پاکستان هم در بلاتکلیفی به سر میبریم، شوهرم در ایران کار میکند و بهسختی مقداری پول میفرستد تا غذا برای فرزندانم شود. نمیدانم آیندۀ ما چه خواهد شد.»
کسانی که در بخش مراقبتهای صحی در افغانستان کار میکنند میگویند که زنان بهطور فاجعهباری از دسترسی نداشتن به مراقبتهای صحی متأثر شدهاند. گزارش داکتران بدون مرز نشان میدهد که ۸۸ درصد از پاسخدهندگان، به دلیل وجود موانعی مانند هزینه، در سال ۲۰۲۲ مراجعه به داکتر را به «تأخیر انداختند، آن را تعلیق کردند یا تصمیم به استفاده نکردن از مراقبتهای صحی» گرفتند و تقریباً دوـسوم میگویند زنان با موانع بدتری نسبتبه مردان روبهرویند. تیمهای داکتران بدون مرز در افغانستان نیز موارد بارداری پیچیدهتری را در مقایسه با سال ۲۰۲۱ گزارش کردهاند، زیرا زنان مجبور به سفر مسافتهای طولانی برای دریافت مراقبتاند. بهویژه نگرانکننده این است که طالبان بهشدت «الزام داشتن محرم» را هم بر زنان کارمند بخش صحی و هم بر زنانی که به خدمات صحی نیاز دارند، اجرا میکنند و این امر دسترسی به مراقبتهای صحی را برای اکثر خانوارهای تحت رهبری زنان غیرممکن میسازد.
نتیجۀ تکاندهندۀ این سیاستها این است که میزان مرگومیر زنان در افغانستان بالاست. حتی قبل از اینکه طالبان قدرت را به دست بگیرد و محدودیتهای شدید کنونی را بر زنان اعمال کند، سازمان صحت جهانی (WHO) گزارش داده است که در سال ۲۰۲۰، ۸۷۰۰ زن در افغانستان در هنگام زایمان جان خود را از دست دادند و این کشور را به یکی از خطرناکترین مکانهای روی زمین برای زایمان بدل گردیده است. این گزارش که در ماه فبروری ۲۰۲۳ منتشر شد، میزان مرگومیر مادران در افغانستان را ۶۲۰ در هر ۱۰۰ هزار تولد زنده در سال ۲۰۲۰ ارزیابی کرده است.
کارکنان صحی آیندۀ زنان در افغانستان را تاریک میبینند. حمیرا میگوید: «با کاهش همهروزۀ داکتران زن، فاجعۀ بزرگی برای بیماران زن در روستاها اتفاق خواهد افتاد و عامل آن طالبان خواهد بود.»
یادآوری:
* برای حفظ هویت گزارشگران و مصاحبهشوندگان، در این گزارش از نامهای مستعار استفاده شده است.
* در تهیۀ این گزارش عطیه فرآذر و مهتاب صافی نیز مشارکت داشتهاند.
