ذاکره حکمت: وضعیت پناهجویان در ترکیه سیاسی‌سازی شده است
اشاره: ذاکره حکمت، پزشک افغانستانی در ترکیه و فعال حقوق پناهجویان، یکی از یازده تن زنی بود که جایزۀ شجاعت سال ۲۰۲۳ میلادی را از سوی وزارت خارجۀ امریکا دریافت کرد. این جایزه به‌خاطر فعالیت‌های او در عرصۀ دفاع از حقوق پناهجویان به او اعطا شد.
حکمت، مؤسس انجمن همبستگی پناهندگان «افغان» در ترکیه است. او در دورۀ نخست تسلط طالبان بر افغانستان، دورۀ مکتب را در ولایت غزنی به‌صورت پنهانی به پایان رساند و با دریافت بورسیۀ تحصیلی، تحصیلات عالی‌اش را در رشتۀ پزشکی در ترکیه ادامه داد.
خانم حکمت همزمان با پیشبرد درس‌هایش در دانشکدۀ طب، رضاکارانه برای رسیدگی به وضعیت پناهجویان و گروه‌های اقلیت در ترکیه با نهاد‌های حامی پناهجویان همکاری کرده است.
فعالیت‌های او در عرصۀ حمایت از پناهجویان از سال ۲۰۰۹ آغاز شد و در سال ۲۰۱۴ او رسماً انجمن همبستگی پناهندگان در ترکیه (آرسا) را تأسیس کرد. اکنون او در فضای بین‌المللی به‌عنوان چهرۀ حامی پناهجویان شناخته می‌شود.
زن‌تایمز در مصاحبه‌ای با ذاکره حکمت کوشیده است وضعیت عمومی پناهجویان افغانستانی در ترکیه و فعالیت‌های او و نهاد تحت مدیریت او را در راستای حمایت از حقوق پناهجویان بررسی کند.
زن‌تایمز: چه شد که شما انجمن حمایت از پناهندگان را در ترکیه ایجاد کنید و به حمایت از پناهجویان بپردازید؟
حکمت: یکی از دلایلی که من این انجمن را تأسیس و فعالیت‌هایم را به‌منظور رسیدگی به وضعیت پناهندگان شروع کردم این بود که روزی در ترمینال شهر قیصریه بودم و می‌خواستم به شهر دیگر سفر کنم. اتفاقاً در تلفون با کسی به زبان فارسی صحبت می‌کردم. در همین لحظه ناگهان خانمی به طرفم آمد و مرا محکم بغل کرد، گریه کرد و پرسید که من فارسی صحبت می‌کنم و اینکه از کجا هستم. من گفتم که از افغانستان هستم. ادامه داد که او هم از افغانستان است، اما اینجا چهار شبانه‌روز می‌شود که در ترمینال است، چون زبان نمی‌فهمند و نمی‌دانند کجا باید بروند. وقتی که وضعیت آنها را دیدم، ناراحت شدم و رفتم به پولیس شمارۀ تماس خود را دادم و گفتم هر وقت چنین شرایطی پیش آمد، با من تماس بگیرند. من به‌صورت داوطلب برای‌شان ترجمانی می‌کنم. از همانجا بود که با دوستان دانشجو و شماری از پناهجویان دیگر تصمیم گرفتیم که یک انجمن داشته باشیم. انجمن آرسا یا انجمن حمایت از پناهندگان افغانستانی، اولین انجمنی است که در ترکیه از طرف خارجیها تأسیس شده است. فعالیت‌های داوطلبانۀ این انجمن برای مهاجرین در ابتدای سال ۲۰۰۹ آغاز شد و بعداً تصمیم گرفته شد که این فعالیت‌ها به‌صورت رسمی انجام شود. سرانجام در سال ۲۰۱۴ این نهاد به‌طور رسمی در دولت ترکیه ثبت شد.
زن‌تایمز: اقدامات عمدۀ شما در حمایت از پناهجویان چه بوده است؟ و پس از تأسیس انجمن، شما با چه افرادی در تماس هستید و چه اقداماتی برای آنها انجام داده‌اید؟
حکمت: از سال ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۱ فعالیت ما متمركز در شهر قیصریۀ ترکیه بود، چون من خودم در آن شهر دانشجوی طب معالجوی بودم. در جریان روزهای رسمی مصروف درس‌های دانشگاه بودم، اما با دوستانم، برای ارتقای ظرفیت پناهندگان، شبانه و در دو روز اخیر هفته صنف‌های آموزش زبانهای ترکی و انگلیسی و نیز برنامه‌های آموزش کمپیوتر برگزار میکردیم و محور اصلی فعالیت‌های ما ارتقای ظرفیت پناهندگان بود. اما در سال ۲۰۱۱، پس از وقوع یک زمین‌لرزه در شهر وان، که طی آن پناهندگان نیز متأثر شده بودند، تصمیم گرفتیم فعالیت‌های خود را به تمام ترکیه گسترش دهیم. از آن زمان به بعد ما پل ارتباطی شده‌ایم میان پناهندگان با دولت ترکیه و مقامات سازمان ملل.
فعلاً ما در ۶۲ شهر ترکیه نمایندۀ رضا‌کار و داوطلب داریم که از طریق آنها خدمات حقوقی، ترجمانی، مشاوره و خدمات حفاظتی برای خانم‌ها و کودکان و برنامۀ ادغام پناهندگان با جامعۀ میزبان ارائه می‌کنیم. ما با همکاری دولت ترکیه و سازمان ملل برنامۀ ارتقای ظرفیت برای پناهندگان و کورس‌های مسلکی برای خانم‌ها داریم. ۸۲ درصد از فعالیت‌های ما برای زنان و کودکان است. چون اکثراً مردان سر کار می‌روند و همچنین این دو قشر آسیب‌پذیر‌ند. ما نه‌تنها برای پناهندگان افغانستانی، بلکه برای پناهندگان ایرانی، عراقی، سوری، اوکراینی و حتا مردم محل، در صورت تقاضا، خدمات ارائه می‌کنیم. مدتی است که ما با نهاد‌های علمی و تحقیقی نیز همکاری خود را آغاز کرده‌ایم و طی آن، در صورت درخواست، آنها را به پناهندگان معرفی می‌کنیم تا شرایط و مشکلات را از زبان خود پناهندگان بشنوند.
زن‌تایمز: از آغاز فعالیت انجمن تا کنون به وضعیت چه تعداد از پناهندگان رسیدگی کرده‌اید و استقبال آنها از خدمات شما چگونه بوده است؟
حکمت: همان‌طور که گفتم، فعالیت‌های فرهنگی، آموزشی و ارتقای ظرفیت برای پناهندگان داریم. در کنار آن در شهرهای مختلف ترکیه داوطلب پرورش می‌دهیم. مثلاً برای افراد داوطلب کنفرانس‌های آموزشی و آگاهی‌دهی برگزار می‌کنیم تا آنها بتوانند در شهرهای خود به همنوع خود خدمت و با آنها همکاری کنند. از سال ۲۰۰۹ تا سال جاری (۲۰۲۳)، بیشتر از ۱۱۰ هزار نفر از فعالیت‌های ما به‌صورت مستقیم مستفید شده‌اند. این فعالیت‌ها شامل کورس‌های آموزشی آنلاین در رابطه با پروسۀ پناهندگی، چگونگی پاسخ‌دهی به سؤالات در روز مصاحبه و نیز آگاهی‌دهی از حقوق یک پناهنده در ترکیه و همچنین راه‌های دسترسی آنها به وکیل‌مدافع، در صورت رد شدن پروندههایشان، می‌شود.
زن‌تایمز: کدام نهادهایی از آرسا در راستای دسترسی به اهدافش حمایت می‌کنند؟
حکمت: در اوایل شهرداری شهر قیصریه در بخش برگزاری کورس شنا برای ۷۲ کودک در طول سال‌های ۲۰۱۲، ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ و راه‌اندازی کورس‌های آموزشی مسلکی برای خانم‌ها با ما همکاری کردند. شماری دیگر از نهادها و مؤسسات داخلی ترکیه که لازم نیست تک‌تک را نام ببرم نیز با ما همکاری کردند. اخیراً ما با مؤسسات خارجی مانند UNHCR و GIZ پروژه داریم.
زن‌تایمز: کدام نهاد‌های بین‌المللی از شما حمایت مالی می‌کنند؟
حکمت: ما با سازمان ملل، سفارت سویس و مؤسسۀ جی‌آی‌زید به‌شکل پارتنر کار می‌کنیم که از ما حمایت مالی می‌کنند.
زن‌تایمز: در حال حاضر چه تعداد پناهندۀ افغانستانی در ترکیه حضور دارند؟ آیا آماری در اختیار دارید؟
حکمت: تقریباً ۱۶۲ هزار تا ۱۶۵ هزار تن آمار کسانی است که به‌عنوان پناهنده ثبت شده‌اند. اما اگر عمومی و تقریبی در نظر بگیریم، این آمار در حدود ۳۰۰ هزار تن می‌شود.
زن‌تایمز: در حال حاضر وضعیت ورود پناهندگان افغان چگونه است؟ آیا هنوز هم از راه‌های غیرقانونی وارد ترکیه می‌شوند؟
حکمت: در سال ۲۰۲۱، که دولت سقوط کرد، تعداد زیادی از افغان‌ها وارد ترکیه شدند. این موضوع حتا در شبکه‌های اجتماعی میان شهروندان ترک غوغا به پا کرد که چرا از افغانستان این‌قدر پناهجو می‌آید و می‌گفتند که باید همۀشان برگردانده شوند. حالا هم، با وجود اینکه شرایط آمدن به ترکیه و پالیسی‌های حکومت این کشور در قبال پناهندگان سخت‌تر شده، با گرم شدن هوا مهاجران زیادی به ترکیه می‌آیند.
زن‌تایمز: شرایط در ترکیه چگونه است؟ آیا حمایتی از پناهندگان وجود دارد؟
حکمت: پس از ورود شمار زیاد پناهندگان افغان به ترکیه، دولت این کشور پالیسی سخت‌تری را روی دست گرفت تا مانع این بحران شود. حالا پناهنده اول ثبت‌نام نمی‌شود و اگر بخواهد ثبت‌نام شود، باید در هیچ شهری اثر انگشت نداشته باشد و این خیلی سخت است. مثلاً اگر کسی از مرز وان بخواهد به شهر دیگر سفر کند، با چندین بازرسی پولیس روبه‌رو می‌شود و در صورت نداشتن برگۀ تردد، خواه‌‌‌ناخواه اثر انگشت‌شان گرفته می‌شود و به آنها برگۀ دیپورتی داده می‌شود و یا به مرکز دیپورتی انتقال می‌یابند. اگر به بازرسی پولیس برنخورند در شهری که درخواست ثبت‌نام می‌کنند، از آنها نکاح‌خط، تذکره و، اگر مریض باشند، گزارش مریضی از شفاخانه‌های دولتی ترکیه می‌خواهند که آن نیز به‌علت اینکه آنها کارت پناهجویی ندارند، به آنها داده نمی‌شود. این یک معضل بسیار بزرگ است که پناهندگان با آن مواجهند و، به همین دلیل، آنها به‌سختی ثبت‌نام می‌شوند. در این میان ثبت‌نام مجردها خیلی سخت‌تر است، چون قبل از این اکثر پسرهای مجردی که وارد ترکیه شده بودند، گفته بودند که به دلیل مشکلات اقتصادی آمده‌ایم وحالا این‌ها فکر می‌کنند که بیشتر کسانی که از افغانستان می‌آیند، به‌خاطر کار می‌آیند و کدام مشکل جانی و امنیتی ندارند. در این میان اشخاصی که واقعاً جان‌شان در خطر است هم حق‌شان ضایع می‌شود.
زن‌تایمز: ما قبلاً طی گزارشی دریافتیم که کسانی که در اواخر به ترکیه می‌آیند ثبت‌نام نمی‌شوند، نمی‌توانند خانه اجاره کنند و در بی‌سرنوشتی به حال خود رها می‌شوند؛ به‌نظر شما بالاخره سرنوشت آنها چه خواهد شد؟
حکمت: وقتی که مدرک در اختیار نداشته باشند، دولت ترکیه آنها را ثبت نمی‌کند. وقتی که ثبت نشوند، کودکانشان از حق تحصیل محروم می‌شوند، به آنها خانه به کرایه داده نمی‌شود، حق سفر نمی‌داشته باشند، داخل شهرها اجازۀ کار ندارند و از تمام حق و حقوق انسانی خود محروم می‌شوند و به بن‌بست میخورند. بعضی از آنها در معرض دیپورت شدن قرار می‌گیرند. در این راستا انجمن‌ها، خصوصاً انجمن حمایت از پناهندگان «آرسا»، نشست‌های آگاهی‌دهی برگزار می‌کند. در این نشست‌ها پناهجویان را راهنمایی می‌کنیم که اگر در معرض اخراج شدن قرار گرفتند چه کارهایی انجام بدهند. ما با بیمارستان‌ها هم صحبت می‌کنیم و کوشش می‌کنیم به افرادی که وضعیت‌شان بد است، گزارش بیمارستان داده شود تا بتوانند کارت پناهجویی بگیرند و با آن مشکلات اساسی‌شان حل می‌شود. در این مورد با مقامات ترکیه و با مؤسسات دیگر صحبت می‌کنیم تا آنها را از وضعیت غیرقانونی بودن و اخراج شدن نجات بدهیم و به‌صورت قانونی در ترکیه ثبت کنیم.
زن‌تایمز: آیا از خانواده‌های اخراج‌شده آماری در اختیار دارید؟
حکمت: آمار دقیقی در اختیار نداریم، ولی قبلاً بیشتر جوانان مجرد اخراج می‌شدند. تعداد خانواده‌ها خیلی کم بود. ولی بازهم با وجودی که وضعیت افغانستان به تمام دنیا معلوم است و اینکه وضعیت زنان در افغانستان وخیم است، به حقوق خود دسترسی ندارند، سرکوب می‌شوند، در معرض کشته شدن و تجاوز و خشونت‌های فامیلی و خشونت از سوی طالب قرار می‌گیرند، بازهم شاهد‌یم که پروندۀ زنان از سوی دولت ترکیه رد می‌شود و در معرض اخراج شدن قرار می‌گیرند. متأسفانه در دو هفتۀ اخیر نزدیک شش پرواز به افغانستان صورت گرفته است که اکثراً مجردها را منتقل یا دیپورت کرده‌اند.
زن‌تایمز: پیش از انتخابات ترکیه، دید اکثریت مهاجرین این بود که اگر اردوغان انتخاب شود، وضعیت مهاجرین بهتر خواهد شد، آیا با انتخاب شدن او تغییری در وضعیت مهاجرین آمده است؟
حکمت: نخیر. چون دولت تغییر نکرد، هیچ پالیسی هم تغییر نکرد. دولت عین دولت است و پالیسی‌ها عین پالیسی. قرار است در ماه مارچ ۲۰۲۴ انتخابات شهرداری‌ها در ترکیه برگزار شود. تا انتخابات نگذرد، شرایط بدتر خواهد شد. چون رقیب‌های اردوغان این موضوع را سیاسی ساختند و یکی از شعارهایشان این بود که، اگر پیروز شوند، پناهندگان را به کشور‌های‌شان می‌فرستند. حالا دولت اردوغان هم برای راضی نگهداشتن مردم شرایط و پالیسی‌ها را سخت‌تر می‌کند.
زن‌تایمز: پس از انتخابات ریاست‌جمهوری ترکیه گفته می‌شود که وضعیت حتا برای خانواده‌ها نیز بدتر شده و نیروهای ترک نه‌تنها پسران مجرد، بلکه خانواده‌هایی را که پروندههایشان رد شده از خانه‌های‌شان جمع می‌کنند و به مراکز دیپورت انتقال می‌دهند، آیا این وضعیت در تمام ترکیه جریان دارد؟
حکمت: این موضوع که گفتید، موضوع جدیدی نیست. در سال ۲۰۲۱ هم ما از این قضایا داشتیم و حتا چند خانواده را که پولیس به دروازۀ منازل‌شان رفته و آنها را به مرکز دیپورتی برده بودند، از طریق سازمان ملل و مؤسساتی که فعالیت حقوقی دارند، از مراکز دیپورتی خارج کردیم. در آن زمان تقریباً دوازده خانواده را از شهرهای مختلف در ظرف یک هفته بیرون کردیم. طبق قوانین دولت ترکیه، کسانی را که پروندههایشان رد شده و مراحل محکمۀشان هم تمام شده است از تمام شهرها باید به مراکز دیپورتی ببرند و پس از طی مراحل، اخراج کنند. در این زمینه هم ما در تمام کنفرانس‌ها لابیگری می‌کنیم تا شرایط تغییر کند. از دید ما آمدن پولیس به دروازۀ منازل پناهجویان از نظر روانی تأثیر بدی بر آنها و کودکانشان دارد و دید همسایه‌ها را نسبت‌به آنها تغییر می‌دهد. به همین دلیل، ما حتا با مقامات ترکیه صحبت کردیم تا پولیس را به دروازۀ خانه‌ها روان نکنند و اگر ورق دیپورتی را هم سر‌شان امضا می‌کنند، افراد را به ادارۀ مهاجرت بخواهند.
زن‌تایمز: در چنین مواردی عملکرد سازمان ملل چگونه است؟
حکمت: سازمان ملل از سال ۲۰۱۸ تمام فعالیت‌هایی را که مربوط‌به پناهندگان می‌شود به ادارۀ مهاجرت ترکیه واگذار کرده است و فعلاً کدام نقشی ندارد. تمام پرونده‌ها دست دولت ترکیه است. زمانی که یک پرونده از سوی ادارۀ مهاجرت ترکیه قبولی بگیرد، بعد از آن برای طی مراحل بعدی به سازمان ملل راجع می‌گردد و پس از آن سازمان ملل با پناهجو‌ها مصاحبه می‌کند و اگر قبولی گرفت، پرونده را به کشور سوم برای تعیین کشور مقصد روان می‌کند. در غیر آن سازمان ملل کدام فعالیت خاصی ندارد.
زن‌تایمز: آیا تا حالا شما در چنین مواردی از سازمان ملل کمک خواسته‌اید؟ اگر خواسته‌اید، عملکرد آنها چگونه بوده؟
حکمت: بعضی از پرونده‌هایی که خیلی حاد هستند و نباید در مراکز دیپورتی باشد، در قدم اول خودمان تلاش می‌کنیم تا با ادارات مهاجرت ترکیه در ارتباط شده و مشکل را حل کنیم. بعضی از پرونده‌هایی هستند که ما از وکلای خودِ سازمان ملل در مورد آنها درخواست حمایت می‌کنیم و به برخی موارد توجه می‌کنند.
